İLMİHAL- FAİZİN ÇEŞİTLERİ

“Faiz lügatte, mutlak fazlalık manasındadır. Şer’î ıstılahta ise, herhangi bir muavaza aktinde alan ve satandan biri için (şer’i ölçülerde) karşılığı olmayan fazlalıktır. Fâsit olan bütün alışverişler faizdir. Bu fazlalık mevcut olduğu müddetçe bedelinin değil aynının iadesi gerekir. Çünkü fâsit akitlerde, kabz ile mülkiyet sabittir.” (İbni Âbidin Tercemesi, Ahmet Davudoğlu)

Hidaye ve onun şerhi Fethul Kâdir’de, Mülteka’da da bazı lafız farklılıkları ile beraber aynı tarifler yapılmaktadır.

Faizin iki çeşidi vardır:

1- Ribel fadl – Fazlalık ribası: Karşılığında hiçbir şey bulunmayan fazlalıktır ki, ölçü ve tartıyla alışverişi yapılan aynı cins şeylerin peşin olarak birinin diğerinden daha fazla olarak değiştirilmesidir. Bu hususta Rasûlullah sallallahu aleyhi ve sellem şöyle buyurmaktadır:

“Altın altınla, gümüş gümüşle, buğday buğdayla, arpa arpayla, hurma hurmayla, tuz tuz ile aynı miktarda eşit ve peşin olarak değiştirilir. Her kim fazla verir veya alırsa muhakkak alan da, veren de faiz yemekte eşit olmuş olurlar.” (Müslim)

Hadis-i şeriften anlaşıldığı gibi: Altın, gümüş, buğday, arpa, hurma, tuz ve bunlar gibi ölçü ve tartı ile alınıp satılan diğer bütün mallarda aralarında kalite farkı olsa bile, ölçü ve tartılarda bir tarafta fazlalık olursa, o fazlalık faizdir.

Meselâ, kaliteli bir ölçek buğdaya karşı bir buçuk ölçek daha az kaliteli buğday peşin olarak; yüz lira, yüz on lira ile peşin olarak; yüz gram altın yüz on gram altınla peşin olarak; bin riyal, bin yüz riyal ile peşin olarak mübadele edilse, yani değiştirilse fazlalıklar faiz olur.

Ancak kaliteli bir buğday ile kalitesi düşük bir buğday piyasa değerleri farklı ise -ki ekseriya bu böyledir- o takdirde zararın önlenmesi için karşılıklı olarak buğdaylara kıymet biçilir ve o biçilen değer üzerinden mübâdele edilir. Şüpheden kurtulmak için daha sağlıklı yol, kaliteli buğday almak isteyenin kalitesiz buğdayını satıp, ondan elde ettiği parayla kaliteli buğday almasıdır. Diğer mallarda da durum aynıdır.

Bilâl radıyallahu anh, Rasûlullah sallallahu aleyhi ve sellem’e Berni denilen iyi bir hurma getirdi. Rasûlullah sallallahu aleyhi sellem:

– Bu nereden, diye sordu. Bilal radıyallahu anh:

– Bizde âdi hurma vardı. Peygamber aleyhisselam’a yiyecek olsun diye ben onun iki ölçeğini bir ölçeğe sattım, dedi. Rasûlullah sallallahu aleyhi ve sellem:

– Eyvah! Faizin ta kendisi! Bunu yapma. Lâkin hurma alacağın zaman kendi hurmanı sat, sonra onun kıymeti ile (öbür hurmayı) satın al.” buyurdu. (Müslim)

Ancak yukarıda zikri geçen malların cinsleri ayrı olunca birinin diğerinden fazla oluşu faiz olmaz. Bir ölçek buğday karşılığında iki ölçek arpa almak gibi.

2- Riben nesie: Vâdeli satıştan dolayı meydana gelen faize, nesie faizi denir. Böyle alışverişlerde alım satımı yapılan malların miktarları mevzu bahis değildir. Yani değiştirilen mallardan birinin miktarının diğerinden daha az olması, fazla olması veya eşit olması neticeyi değiştirmez. Yine faiz cereyan etmiş olur. Bu malların cinslerinin aynı olmasıyla, ayrı ayrı cinsten olması da bu husustaki hükmü değiştirmez. Ancak ayrı cinsten olanların sayı ile, metre ile, ağırlık ile satılma özelliklerinde beraberlik olması gerekir.

Meselâ: Buğday ile arpa bu bakımdan aynı özelliği taşırlar. Dolayısıyla aralarında vâdeli bir alım satım gerçekleşse, miktarlarına bakılmadan nesie faizi tahakkuk etmiş olur. Şöyle ki:

On ölçek buğday on ölçek arpa karşılığında,

On ölçek buğday on beş ölçek arpa karşılığında,

On ölçek buğday sekiz ölçek arpa karşılığında on ay sonra ödemek üzere vadeli olarak satılsa bu alışverişte faiz cereyan eder.

Cinsleri aynı olan mallarda da durum aynıdır:

Beş ölçek buğdayı beş ölçek buğday karşılığında,

Beş ölçek buğdayı altı ölçek buğday karşılığında,

Beş ölçek buğdayı, dört ölçek buğday karşılığında altı ay sonra ödemek üzere vâdeli olarak satmak faizli bir alışveriştir.

Adet ile alınıp satılan standart mallarda da aynı durum vâki olur:

Elli adet cevizi elli adet ceviz karşılığında,

Elli adet cevizi yetmiş adet ceviz karşılığında,

Elli adet cevizi kırk adet ceviz karşılığında iki ay sonra ödemek üzere vadeli olarak satmak faizli bir alışveriştir.

Faizin azı da, çoğu da haramdır. Her Müslüman faizden, faiz şüphesi olan her alışverişten sakınmalıdır.