Sosyal Bilgiler Dersinde Değer Eğitimi

İçinde bulunduğumuz çağ, insanlara yeni yeni imkânlar sunmasının yanında, bireylerin ve toplumların farklı meselelerle karşı karşıya kalmasını da beraberinde getirmektedir. Her gün basın yayın organlarında; cinayet, kapkaç, uyuşturucu kullanımı, trafik kazaları gibi konularla ilgili çok sayıda haberle karşılaşıyoruz.

Doğruluk, dürüstlük, çalışkanlık gibi erdemler yerini rüşvet, kısa zamanda köşeyi dönme, dolandırıcılık gibi toplum hayatımızı tehdit eden hastalıklara bırakmaktadır. İnsanlar arasında güven sorunu yaşanmakta, insanlar birbirine yabancılaşmaktadır. Utanma duygusu yok olmaya yüz tutmakta, aile birliği ciddi bir tehdit altındadır. Televizyonlardaki filmler, insanımızın özüne ters; milli ve ahlaki değerlerden yoksun bir yaşam biçimini dikte etmekte, Türk aile yapısında onarılması güç tahribata yol açmaktadır. Köprüyü geçene kadar ayıya dayı demeyi, el öpmekle dudağın kirlenmeyeceğini yaşam felsefesi haline getiren, idealsiz insanlar ortaya çıkmaktadır. Günümüzde artık, sokakta bulduğu parayı sahibine ulaştırmak isteyen, dürüst insanlar taaccüple karşılanmaktadır. Hülasa toplum hayatımızın her boyutunda bir yozlaşma görülmektedir.

Bireylerin ve toplumların bu meselelerin üstesinden gelebilmesinde en önemli rol ise eğitime düşmektedir. Eğitim aile, okul ve hayatın her aşamasında devam eden bir süreçtir. Hemen her ülkede olduğu gibi Türkiye’de de eğitim sisteminin temelini ilköğretim oluşturmaktadır. İlköğretimde belli amaçlar doğrultusunda bireyleri hem hayata hem de üst öğrenim kurumlarına hazırlayabilmek için alan, içerik ve hedef bakımından birbirinden farklı programlar ya da dersler yer almaktadır. Bu derslerden biri de Sosyal Bilgilerdir.

Sosyal Bilgiler dersi, öğrencilerin içinde yaşadıkları topluma uyum sağlamalarını, demokratik tutum ve değerleri benimsemelerini, sahip olduğu bilgi ve becerileri hayata transfer edebilecek şekilde yetişmelerini amaçlamaktadır. Ülkemizde 2005 yılından itibaren uygulamaya konulan Sosyal Bilgiler Programını oluşturan temel ögeler; “beceriler, kavramlar, değerler ve genel amaçlar” şeklinde ifade edilmiştir. Sosyal Bilgiler dersi bir değer eğitimi dersidir. Biz burada sadece Sosyal Bilgiler dersinde değer eğitimi üzerinde duracağız.

Sosyal Bilgiler dersi öğretim programında, değer “bir sosyal grup veya toplumun kendi varlık, birlik işleyiş ve devamını sağlamak ve sürdürmek için üyelerinin çoğunluğu tarafından doğru ve gerekli oldukları kabul edilen ortak düşünce, amaç, temel ahlaki ilke ya da inançlar” (MEB, 2005:) olarak tanımlanmaktadır. Yapılan bir başka tanımda ise değer “bireyi ve toplumu tanıma ve tanımlamada kullanılan, davranışları yönlendiren, birey ve toplum açısından varlık ve devamlılık sağlayan ölçütler” olarak ifade edilmektedir (Yeşil ve Aydın, 2007). İlköğretim Sosyal Bilgiler dersi öğretim programı; âdil olma, aile birliğine önem verme, bağımsızlık, bilimsellik, çalışkanlık, dayanışma, duyarlılık, dürüstlük, estetik, hoşgörü, misafirperverlik, sağlıklı olmaya önem verme, saygı, sevgi, sorumluluk, temizlik, vatanseverlik, yardımseverlik gibi değerlere yer vermektedir.

Ülkemizin ve milletimizin geleceği açısından hayati önem taşıyan Sosyal Bilgiler dersinde belirtilen değerlere ulaşılması oldukça önemlidir. Çünkü bu değerleri benimsemiş bireyler yetiştirildiği takdirde, Sosyal Bilgiler dersinin evrensel amacı olan sorumlu insan, etkin vatandaş yetiştirme amacına ulaşılır. O halde değer eğitiminde nelere dikkat edilmelidir?

Nasıl Bir Değer Eğitimi?
Sosyal bilgiler programında değer eğitimine gereken önem verilmiş, değerleri kazanıp benimseyen ve bunları davranış haline getiren bireyler yetiştirmek amaçlanmıştır. Ancak uygulamada değer eğitimine gereken önem verilmemektedir. Sınava dayalı eğitim sistemimizde akademik başarı ön plana çıkarılmakta, değer eğitimine gerekli hassasiyet gösterilmemektedir. Aileler, okul ve öğretmenlerden sadece akademik başarı talep etmekte, çocuklarının insani, milli, ahlaki değerleri kazanması yönünde bir istekte bulunmamaktadır. Öğretmenler de öğrencileri sınava hazırlama kaygısı içerisinde hareket etmekte, değer eğitimi ihmal edilmektedir.

Değer eğitiminin etkili olabilmesi bazı hususların göz önünde bulundurulmasına bağlıdır. Her şeyden önce değer eğitimi öğretim programından ayrı düşünülmemeli, öğretim faaliyetleriyle kaynaşık olarak gerçekleştirilmelidir. Sadece resmi program değil, örtük program da öğrencilerde olumlu değerleri geliştirecek şekilde tasarlanıp uygulanmalıdır.

Programdaki değerler, bir örnek olaydan ya da öyküden hareketle, değerleri açıklamak, ahlaki muhakeme ve değer analizi şeklinde verilmelidir. Özellikle ilköğretim kademesinde Sosyal Bilgiler derslerinde edebi ürünler (öykü, anı, gezi yazısı, efsane türkü v.b) ve gerçek olaylar değer eğitimi için etkili bir şekilde kullanılabilir. Çünkü edebi ürünler ve gerçek hayattan alınan olaylar, Sosyal Bilgiler dersinin öğrencilerde geliştirmeyi hedeflediği değerleri konu alır. Öğrencilerin derste yararlanılan öykü, anı, resim, olay gibi materyaller üzerinde düşünmeleri, tartışmaları, karşılaştırmalar yapmaları, materyaldeki kişilerin değerlerini tanımaları ve onlarla empati kurmaları sağlanmalıdır.
Değer eğitiminin öğrencilerin yaşamında daha anlamlı ve kalıcı olması için, okulun yanında aile ve çevre tarafından da desteklenmesi gerekir. Okulda öğrenilenlerle aile ve çevredeki yaşantılar çeliştiği takdirde çocukta bir değer karmaşası ortaya çıkması kaçınılmazdır. Ebeveynler öğrencilerde görmek istediği nitelikleri kendi hayatlarında tatbik etmeli, çocuklarına iyi bir örnek olmaya gayret göstermelidir. Temel insani ve manevi değerleri benimsemiş bireyler yetiştirmek aile, toplum ve okulun en mühim görevlerinden birisidir. Değer eğitimi ile öğrenciler doğru ve yanlışı, güzel ve çirkini, iyi ve kötüyü tanıyıp ayırt edebilmekte, karakterli bir şahsiyete sahip olabilmektedir. Bunun sonucunda ise olumlu aile, okul ve sınıf ortamı gelişmektedir.

Elbette değer eğitiminin bir boyutunu da medya oluşturmaktadır. Basın yayın organlarının insani, milli ve evrensel değerlere paralel yayınlar yapılmalı, çocuk ve gençlerin sağlıklı yetişmeleri için gerekli duyarlılık gösterilmelidir.

Öğretmenin Model Olması
Gerek örtük program, gerekse doğrudan etkinlikler yoluyla değer eğitiminde öğretmenlere önemli görevler düşmektedir. Öğretmen öğrencilere iyi bir model olmalı, bunun yanında yaptığı davranışların ve verdiği kararların gerekçesini açıklamalıdır. Öğretmen, öğrencilerinin belirli değerlerle nitelenmesini istiyorsa o değerleri, hasletleri kendisi de sergilemelidir. Çünkü öğrenciler sizin ne söylediğinize değil, ne yaptığınıza dikkat eder. Öğrencilerimize hoşgörüyü kazandırmak istiyorsak biz de onlarla iletişimimizde bu hoşgörüyü sergilemeliyiz.
Değer eğitiminde dikkat edilmesi gereken hususlar özetle şunlardır (Deveci, 2008):
•Değer eğitiminde en büyük sorumluluk öğretmenin olduğu için öğretmen öğrencilere model olmalıdır.
•Değer eğitimine bir bütün olarak bakılmalı, aile-okul-çevre-medya bütünlüğü sağlanmalıdır.
•Değer eğitiminde anlamlı ve kalıcı öğrenme için okul, sınıf ve aile ortamı olumlu bir yapıya sahip olmalıdır.
•Değer eğitimi sadece planlanmış eğitim programları ile sınırlı olmadığından dolayı okulun örtük programından da faydalanılmalıdır.
•Değer öğretimi tek bir yaklaşımla değil hem dolaylı hem de doğrudan öğretim yaklaşımları ile yapılmalıdır.
•Okul -aile işbirliği yapılmalıdır.

• Deveci, H. (2008). Sosyal Bilgilerde Bilgi, Beceri, ve Değerlerin Kazandırılması. Hayat Bilgisi ve Sosyal Bilgiler Öğretimi (Edt: Şefik Yaşar). 187–206. Anadolu Üniversitesi Yayınları, 1807. Açıköğretim Fakültesi Yayınları No: 937. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, Web-Ofset Tesisleri.
• Safran, M. ve Arkadaşları. (2005) İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı ve Kılavuzu Ankara: M. E. B. Devlet Kitapları Müdürlüğü Basımevi.
• Yeşil, R. ve Aydın, D. (2007). Demokratik Değerlerin Eğitiminde Yöntem ve Zamanlama. TSA / Yıl: 11, 2, 65-84.