MAVERADAN MACERAYA- Çile Bülbülüm Çile

Saygıdeğer İlkadım Dergisi Okurları;

Doğal sayılardan kırk rakamı, Almancada vierzig, Arapçada erbain, İngilizcede forty şeklinde yazılır ve okunur. Erbain, kırk sayısı esas alınarak İslâmî konularda yazılan eserlerin ortak adıdır. Kırk ile ilgili atasözlerimiz, deyimlerimiz ve bize özel birleşik fiiller vardır. Bunlar; kırk basmak, kırkı çıkmak, kırkı karışmak, kırk evin kedisi/köpeği olmak, kırkından sonra azmak/saz çalmak, kırkların başı olmak, kırk dereden su getirmek, kırk tarakta bezi olmak, kırk kapının ipini çekmek, kırk gün günahkâr bir gün tövbekâr olmak, kırkından sonra at olup kuyruk sallamak, kırk gün taban eti bir gün av eti yemek, kırk kurda bir aslan ne yapsın, kırk deveye bir eşek rehber olarak yeter, kırk derviş bir kilime sığar lakin iki sultan bir iklime sığmaz, kırk yıl kıran olmuş eceli gelen ölmüş, kırk bir kere maşallah.

Ayrıca; kırkambar, kırkayak, kırkgeçit, kırkpara, kırkyama, kırkbudak gibi birleşik sözlerimiz vardır. Kavunu ile meşhur Kırkağaç, Manisa iline bağlı bir ilçemizin adıdır. Kırkpınar, geleneksel yağlı güreşlerin yapıldığı Edirne’de bir beldemiz, Kırklareli de Marmara bölgesinde bir şehrimizdir.

Destanlara konu olan yiğitlerin etrafında kırk er, hatunlarının çevresinde kırgız/kırk kız bulunur. Bizde kırk rakamının derin manaları vardır: Bize bir harf öğretenin kırk yıl kölesi oluruz. İçilen bir fincan acı kahvenin kırk yıl hatırı olur. Kırk katır mı, kırk satır mı derken ihanetin ağır cezası kırk katıra bağlanıp parçalanmak ya da kırk satır ile kellesini uçurmak diye bilinir. Bir adama kırk gün deli derseniz deli, veli derseniz veli olur.

İskender Pala bir makalesinde kırk rakamını olgunluğun, tamlığın ve sonsuzluğun bir ifadesi olarak tarif eder. Ahd-i Atik’e göre; Nuh tufanı kırk gün sürmüş, Davud (as) ve oğlu Süleyman (as) kırkar yıl Babil Krallığı yapmış, Musa (as) Tur’da kırk gün kalmıştır. Kur’an-ı Kerim’de erbain/kırk rakamı dört yerde geçmiştir. Bu ayetlerden üçü eski Mısır’da yaşayan İsrailoğulları ile ilgilidir.  Şöyleki; Musa (as)’ın dokuz defa mucize göstermesine rağmen ölümden korktukları için Amalika ile savaşıp yurtlarını korumadıkları ve peygamberlerini bu hususta yalnız bıraktıkları için kendilerine vaat edilen arza girmeleri kırk yıl süreyle ertelenmiştir. Ayetteki erbaine sene/kırk yıldan maksat ise kesretten kinayedir.  Boyunlarına geçirilen bu lanet halkası 1948 yılında İsrail devleti resmen kurularak kaldırılmaya çalışılmıştır. Ahkaf Suresinin 15. ayetinde ise erbain kelimesi ile insanın bu yaşta kemale erdiği belirtilmektedir.

Hz. Muhammed Mustafa’ya peygamberliğin kırk yaşında verilmesi gerçek olgunluk çağının işaretidir. Tasavvuf eğitiminde bir lokma ve bir hırka yeterlidir, haram ile beslenmekten yeğdir. Zira haram lokmanın girdiği bir bedende hikmetten eser olmaz. Haramzade tövbe etse de haramın indiği mide ancak kırk gün içinde temizlenebilir. Yediği haram, içtiği haram bir kimse toza toprağa da bulansa duası kırk gün kabul edilmez.

Öte yandan erbain kelimesi hadis kaynaklarında 18 defa zikredilmiştir. Müslümanların Mekke’de kırk kişi olunca İslam’a davetin açıktan yapıldığı ve Kâbe’de ilk defa cemaatle namaz kılındığı anlatılmaktadır.

İpek, yün, pamuk vb. her türlü iplik demeti ve yay kirişinin ismi olan çile; Farsçada çekilen sıkıntı ve zahmet anlamındadır, kırk rakamı da çile diye okunur. Dervişlerin kendilerini kırk gün süre ile uzlete çekip zahmetli ve perhizli dönemlerini yaşadıkları tek kişilik hücrelere çiledamı yahut çilehane denir. Erbain, tasavvuf ilminde sâlikin kırk gün süreyle özel bir mekânda inzivaya çekilip kendisini ibadete vermesi anlamında tasavvuf terimidir.

Demek ki; Pandemi döneminde uygulanan tek kişilik bir odada en az ondört günlük izolasyon/karantina uygulaması yeni değildir. Mevlevi tarikatında nefs-i emmare’nin terbiyesi, kalbin tasfiyesi ve ruhun kemale ermesi için dervişler çiledamlarında 40 gün bütün hayvani gıdalardan ve insani ilişkilerden uzak tutularak münzevi bir sınava tabi tutulurlar. Nefsini öldürüp ruhunu kemale erdirenler çileden başarıyla çıkarlar. Bendeniz; onüçüncü asırda Anadolu topraklarına nefes veren ‘’Taptuğun tapusunda kul olduk kapusunda, Yunus Miskin çiğ idik piştik elhamdülillah’’ diyen Hak Aşığının Nevşehir, Aksaray ve Kırşehir illerinin sınırlarının kesiştiği noktada Gülşehir İlçesinin Abuşağı Köyündeki tek kişilik çiledamını gezdim ve gördüm. Işık yok, soba yok, yün yatak yok, telefon, TV ve internet zaten yok. Et ürünleri, süt ürünleri, yumurta, tereyağı, yoğurt ve peynir perhiz. Sade nebati bitkiler, ekmek, kuru üzüm, meyve, sebze ile beslenme var. Çile bülbülüm çile. İşte gerçek bülbül-ü şeyda, işte hakiki andelib-i mevla.

Eski Rençberlerin dilinde on tas/ölçek bir urup, dört urup da bir kile eder. Dört kere on kırk eder. Beden temizliği için en geç kırk gün içinde tıraş olmaya kırkılmak denir. Doğumunun en geç kırkıncı gününde çocuklar tıraş edilerek saçı kadar ağırlığında sarı lira cinsinden sadaka verilir. Cimri insanların pintiliği yılan kırkılmaz sözü ile özetlenir. Meclislerin erdemi ve güzelliği erenler, yarenler, üçler, yediler, kırklar diye; hırsız ve uğursuzluğu ise Ali baba ve kırk haramileri diye isimlendirilir. Bize göre kırkından sonra azanı teneşir paklar. Düğün kırk düğümdür, sözü evlenmenin kolay olmadığını ifade eder. Yeni doğan bir çocuğun kırkının çıkması aynı zamanda onu doğuran annenin de lohusalık döneminin bittiğini anlatır.

Asli ihtiyaçlardan ve borçlardan başka ticaret mallarının zekâtı kırkta birdir. Zekâta tabi küçükbaş hayvanların nisabı ise kırktır. Duadan sonra kırk lokma mı kırık lokma mı sorusunun cevabı kurulan sofranın çilingir ya da mükellef olmasında saklıdır. Kırk gün kırk gece düğün yapmak ve eğlence düzenlemek masallarda anlatıldığı gibi sultanlara layıktır. Kırk başka kırık başkadır. Ne kapıyı bastırır ne kırığı küstürür. Hey kırk eşim kırk yoldaşım, kırkınıza kurban olsun benim başım. Biz kırk kişiyiz birbirimizi biliriz. Çatlı’nın on lirası kadar Çakıcı’nın kırk parası da geçerli akçadır. Hem ak akçe kara gün içindir. Kırk yılın başı kırk yılanın başına bedeldir.

Kırk ikindi yağmurları topraklarımızın bereketidir. Kırklar meclisinin yedeğine Abdal denir. Hünkâr Hacı Bektaş Veli fena fillah ve beka billâh yolunu dört kapı kırk makam olarak tarif eder. Ona göre kırklar meydanında erenlerle birlikte olup kırklar meclisinin sakisi Hz. Ali’nin elinden/aslanın ağzından kırklar şerbetini içmek, kırk budaktan geçip vuslata ermek gerekir.

Tarihimizde Kürşat ve kırk çerisinin gazaları meşhurdur. Kırk gün kar yağar lakin bir gün av olur. Arap kinini kırk yıl sonra almış yine de acele ettim demiştir. Kulağına her gün kırk ayet kırk hadis de okunduğu halde sapıtan zındık tipler için söylenen hepsi kırk küp lakin kırkının da kulpu yok ifadesi kafalarının kırık olduğunu ima eder. Sürekli mazeret üreten münafıklar için kılı kırk yaran, kırk dereden sel getiren deyimi kullanılır. Şeytanın hile ve desiselerini kırk yıl düşünsek aklımıza gelmezdi. Tecrübeden yoksun toy delikanlıların daha kırk fırın ekmek yemesi gerekir. Şayet aç itler fırını delmemiş iseler. Affedersiniz!

İlkadım Mektebi’nin kırkıncı yılında buluşmak ümidiyle.