Kurgusal Gerçekliğin Üretimi: Haber ve Hakikat

 “Ey iman edenler! Size bir fasık bir haber getirirse, bilmeyerek bir topluluğa zarar verip yaptığınıza pişman olmamak için o haberin doğruluğunu araştırın”

Hucurât Suresi, 6

Yaşadığımız çağda iletişim teknolojileri gündelik hayatımızda etki derecesini artırmaya devam etmektedir. Özellikle son yıllarda yaşanan teknolojik gelişmeler bizim hayat pratiklerimizi etkilemenin yanında davranışlarımızı da dönüştürebilme noktasına gelmiştir. Bunun en önemli sebebi ise, insanın teknoloji ile ilişkisini kontrol edememesi ve teknolojinin insanın tahayyülünü ve düşünülebilmesini etkileyen bir araç olmasıdır. Şüphesiz insanın teknolojiyi kontrol edemez hale gelmesi; teknolojinin insan üzerindeki hâkimiyetini artırmış ve bir takım sorunları da insan hayatına dâhil etmiştir.

İletişim teknolojileri, bilgiyi toplayıp yeniden tasarlayarak haberleşmeyi gerçekleştiren kitle iletişim araçları dediğimiz gazete, televizyon, internet, radyo, sinema gibi araçları ve bu araçların teknolojik gelişimini ifade etmektedir. Bu araçlar aynı zamanda “medya” dediğimiz kavramsallaştırmayla birlikte anılmaktadır. Medyanın en önemli işlevleri ise;  insanları bilgilendirme, eğitme, eğlendirme ve kamuoyu oluşumunu sağlamaktadır. Bu işlevlerin en önemlisi, diğer işlevlerinde bir nevi altyapısı olan, bir olay ile ilgili edinilen bilginin aktarımı demek olan haberin üretimidir. 

Medyanın Araçsal Yapısı

Kitle iletişim araçlarının geniş kitlelere ulaşabilmesi ve herkese hitap edebilen bir içerik üretmesi medyanın bu işlevlerini “etkili” bir şekilde gerçekleştirmesine zemin hazırlamıştır. Dolayısıyla bu süreç şu sonuçlara yol açmıştır:

• Medya, birçok mesele ile ilgili temel bilgi (haber) kaynağı olmuş ve bu bilgilerin hem üreticisi hem de dağıtıcısı konumuna gelmiştir. Üretilen içerikler de “popüler” olma kaygısıyla şekillendirilmiştir.
• Medya, günümüz sosyal medya araçlarıyla birlikte, sosyalleşme aracı haline gelmiştir.

Bu bağlamda, kitle iletişim araçlarının temel bilgi/haber kaynağı haline gelmesi, medyanın herkese hitap edebilen bir içerik üretmesini de beraberinde getirmiştir.  Haber kaynağı konumundaki medya, Ne/Ne Zaman/Nasıl/Niçin/Nerede/Kim? sorularından oluşan haber metnini üretirken, bilgilendirme gibi amaçların dışına çıkarak farklı amaçlarla yayın yapar hale gelmiştir. Dolayısıyla medya ile kurduğumuz ilişki düzeyinde gündelik hayatımızdaki iletişim teknolojilerinin yeri düşünüldüğünde, iletişim teknolojilerinin bizim hayata bakış açımızı şekillendirmede ne derece kuvvetli olduğunu görmek mümkündür.

Medyanın sahip olduğu kuvvet ve medyanın sahiplik yapısından kaynaklanan problemler de medyanın işlevlerini dönüşüme uğratmıştır:

• Bilgilendirme işlevi: Medyanın tek ve en önemli bilgi kaynağı haline gelmesi,  bilginin ihtiyaç değil kültürel gündelik hayat pratiği haline gelmesine sebep olmuştur. Medyadan yağan, üretim süreci karışık ve sorunlu olan enformasyon akışı da toplumun yalan, yanlış, zararlı, faydasız bilgilerle şartlandırılıp yönlendirilmesi demek olan enformatik cehaleti de beraberinde getirmiştir.

• Kamuoyu oluşturma işlevi: Halkın herhangi bir politik, sosyal mesele ile ilgili görüşü demek olan kamuoyu kavramı medya işlevleri arasında en çok tartışılan meseledir. Bunun en önemli sebebi ise, medyanın kamuoyu oluşturmasının belirli problemlere sebep olmasıdır. Medyanın ürettiği ve fikir oluşmasına zemin hazırlayacak haberin meşruluğunu, haberin ulaştırılmasındaki nihai amacın ve haberin ideolojik arka planını sorgulamamız gerekmektedir. Aksi takdirde manipülasyon ve algı yönetimi ile toplumsal dönüşümlerin gerçekleştirilmesinde medyanın rolünü göz ardı etmiş oluruz.
• Eğlendirme İşlevi: Medya, insanların gündelik hayatında, modern dünyanın oluşturduğu boş zamanın doldurulmasını sağlayarak popüler kültür ürünlerinin toplum tarafından kabul edilip, rol model olarak görülmesine yol açar. Yarışma / talk show / dizi ve film gibi programların üreticisi olan uluslararası şirketler aynı zamanda bu programlar aracılığıyla kendi ideolojilerini empoze etmektedir. Kültürel emperyalizme/kültürel dönüşüme sebep olan bu programlar bilinçaltı oluşturulmasında ve insanların yönlendirilmesinde oldukça etkilidir.

Haberin Üretimi ve Yönlendirici Etkisi

Haber medyanın en önemli çıktısı olduğunu belirtmiştik. Haber kavramı ile sadece siyasal olaylar değil, kitle iletişim araçlarında yer alan her türlü ideolojik metinler kastedilmektedir. Bu bağlamda medyanın gücünün temel sağlayıcısı olan, haberin üretim ve yayın sürecindeki etkili unsurları bilmemiz gerekmektedir.

Haber, yapısı itibariyle kurgulanmış medya metinleridir. Haber üretiminde, haberi inşa eden kişiler birçok unsurdan etkilenir ve haberin yayın aşamasında da benzer unsurlar haberin biçimini şekillendirir.

Medya çalışanlarında beklenilen nesnel olma misyonunu gerçekleştirmek, yukarıda verilen ve insan hayatını önemli derecede etkileyen unsurlardan dolayı oldukça zordur. Özellikle medya şirketlerinin sahiplik yapısı “tarafsız olma” misyonunun önündeki en büyük engeldir. Çünkü günümüz liberal sistemlerinde, belirli bir sermaye grubu desteği olmadan ulusal yayın gerçekleştirme ihtimali neredeyse imkânsızdır. Dolayısıyla ilk önce çalışılan kurumun çıkarları göz önüne alarak haber üretilir.

Haberin üretiminde nesnel olamama problemi sosyal medya için de geçerlidir. Alternatif haber kaynağı olarak görülen ve vatandaşların haber üretimine doğrudan müdahil olabildiği hatta haber üreticisi olduğu sosyal medyada herkes istediği bir olayı herhangi bir kontrol mekanizması olmadan kitlelere gönderebilmektedir.  Sosyal medya bireylere içerik üretme imkânı sunarken, kontrol mekanizmasını devre dışı bırakabilmektedir.  Bu durumda dezenformasyona sebep olmaktadır. Yakın geçmişte görüleceği üzere birçok sosyal/politik olaylarda gerçek dışı bilgiler algı yönetimi için kullanılmış ve bazı kesimlerin manipüle edilmesine sebep olmuştur.

Ayrıca uluslararası ajanslar ve televizyon kanalları veya program yapımcıları sahip oldukları imkân ile ürettikleri içerikler toplumları yönlendirmede en temel faktördür. Sosyal medyanın/internetin toplumsal etkileşimlerde/birleşimlerde rolü o kadar kuvvetli ki; bireyler adeta kaynağı belirsiz bir akıntıya kendilerini kaptırıp sürüklenebilmektedirler.

Özetlemek gerekirse, medyanın geniş kitlelere anında ulaşabilme özelliği ile birlikte medya gündelik hayatı etkiler hale gelmiştir. Bu etki ile birlikte medya, temel bilgi kaynağı durumuna gelmiş ve insanların haber ihtiyacını karşılayan tek mecra olmuştur. Bu mecrada haberin üretim sürecinde “doğruluk” temel ölçüt olarak görülmediği için, haberdeki “güvenilirlik” kıstası da zarar görmektedir.  Her konuyu ve her olayı medya ile öğrenip, araştırmadan kanaat sahibi olmak, hayata bakış açımızın da değişmesine sebep olmaktadır. 

Özellikle belirli ideolojik/ekonomik yapılara hizmet eden haber üreticilerinden aldığımız medya çıktılarına karşı savunmasız kalmamamız için medyayı tek haber kaynağı olarak görmemeli, üretilen haber metinlerinin satır aralarında dolaşmalı, haberlerin nelere/kimlere hizmet ettiğini sorgulamalıyız.

Alternatif Okuma Listesi:

Enformasyon Devrimi Efsanesi, Yusuf Kaplan, Rey Yayınları

Enformatik Cehalet, Nabi Avcı, Kitabevi Yayınları

Medya ve Savaş Yalanları, Leonora Foerstel, Yordam Kitapları