İLMİHAL- Şeyhülislâm Ebussuûd’un Hayatı ve Fıkıh Anlayışı

Ebussuûd Efendi, 896/1490 yılında İskilip’te dünyaya gelmiştir.[1] el- İskilibî el-Imadî nisbetine kıyasla Ebussuûd Efendi’nin nesebini bazı tarihçiler “Kürdiyyü’l Asl” olarak göstermişseler de Ebussuûd Efendi’nin İskilipli olduğunu, o bölgedeki yaptırmış olduğu vakfiyeler ispat etmektedirler.[2] Babası, devrin en meşhur âlimlerinden olan Şeyh Muhammed Muhyiddin Yavsî b. Mustafa el-İmad el-İskilîbî’dir. Annesi Sultan Hatun ise meşhur matematikçi ve astronom Ali Kuşçu’nun kardeşinin kızıdır. Anne ve baba tarafından da büyük ilim adamları yetiştirmiş bir aileye mensub olması, onun kabiliyet ve yeteneklerinin neşvü nema bulmasında etkili olmuştur.[3]

Birçok âlimin yetişmesinde etkisi olan aile, Ebussuûd Efendi’nin yetişmesinde de kendini göstermiş; o da ilk eğitimini babası şeyh Muhammed Muhyiddin Yavsî’den almıştır. Kelâm ilminden Seyyid Şerif el-Cürcânî’nin “Hâşiyetü’t-Tecrîd”, “Şerhü’l Mevâkıf”; belagat ilminden “Haşiye’ ale’l-Mutavvel” adlı eserler başta olmak üzere babasından çeşitli tefsirler de okumuştur.[4] Ebussuûd Efendi daha sonra sırasıyla Müeyyedzâde Abdurrahman Amasyavî, Mevlânâ Seyyidü’l-Karamanî, Sa’di Çelebi gibi dönemin en meşhur âlimlerine de talebe olmuştur. İlmî keyfiyet ve kişiliğini çok takdir eden hocası Mevlânâ Seyyidü’l-Karamânî’nin kızıyla evlenerek ona damat olmuştur.[5]

Edebî ve Şer’i ilimlerde son derece iyi yetişmiş olan Ebussuûd Efendi’nin özellikle İslam Hukuku ve Tefsir alanındaki şöhreti, Arap ve Acem diyarlarına kadar varmıştır. Zamanında Hanefi mezhebinin reisliği O’na ulaşmış, fikhî meselelerde tercih ve tahrîcler yaparak usûl ve füru’da tam bir yetkiye sahip olduğunu göstermiştir.[6] İslam Hukukuna tam hâkim olmasından dolayı ulema arasında “İkinci Ebû Hanife ve Müfti’s-Sekaleyn” namları ile yâd edilmiştir. Şiirde de fevkalade yetenekli olan Ebussuûd Efendi, özellikle Arapça kasideler dalında çok başarılı olmuştur. Nitekim bu türde yazmış olduğu “Kaside-i Mimiyye ve Kanunî Mersiyyesi” bu alanın en güzel örneği kabul edilmiş ve onu Arap Edebiyatında meşhur isimler arasına oturtmuştur.[7] Türkçe ve Farsça yazmış olduğu şiirler, her ne kadar Arapça şiirlerinin derecesine ulaşmamış olsa da onun edebi yönünü göstermesi açısından son derece önemlidir.

İcra ettiği vazifeler dolayısıyla pek çok kanunî düzenlemenin altına imzasını atan Ebussuûd, İslam hukukunun metodolojisini yorumlayarak çağının problemlerine çözüm üretmiş ve zamanın ihtiyaçlarına göre ictihad ve tercihlerde bulunmuştur. Onun fıkıhla ilgili eserlerini şöyle sıralayabiliriz:

1.Fetevây-ı Ebissuûd Efendi: Şeyhülislamlığı döneminde çeşitli konularda vermiş olduğu fetvaların bir araya getirilmesiyle oluşmuş bir fetva mecmuasıdır.[8]

2. Ma’rûzât: Çeşitli meselelere dair Kanunî Sultan Süleyman’ın emri ile düzenlenmiş fetvalardan oluşan bir eserdir.[9]

3. Kanunnameler: Kanunname, “belirli konuya dair hukuki maddeleri ortaya koyan padişah hükmü” olarak ifade edilmektedir. Ebussuûd’un kendi döneminde yayınlanan değişik kanun metinlerinin hazırlanmasındaki emeği inkar edilemez bir gerçektir. Kanunnameler, genelde kanun ve fetva formları ile birlikte aynı eser içerisinde yer almışlardır ki bunları da şöyle sıralayabiliriz:

a.Kanunü’l-Muamelât: Arazi-i Haraciyye ve âşriyye hakkındaki kanun ve fetvaları içeren eserdir.

b.Bida’tü’l-Kâdı li ihtiyacihi fî’l-müstakbel ve’l-Mazî: Osmanlı kadılarının uymaları gerekli kuralları anlatan önemli bir eserdir.[10]

[1] Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul; Matbaa-i Âmire, 1333, I, 225.

[2] Demir, s. 143; Aydemir, s. 4.

[3] Ahmed Akgündüz, Ebussuûd, İstanbul, 1994, X.365-371.

[4] Baysal, Peçevi Tarihi, I, 42-43; Demir, s. 143; Aydemir, s, 4.

[5] Baysal, Peçevi Tarihi, I, 42-43; Demir, s. 144.

[6] Atâî, Zeylü’ş-Şekâik, II, 183-187; Bilmen, II, s.652; Aydemir, s, 38.

[7] Aydemir, s, 39; Demir, s, 144.

[8] bkz. M. Ertuğrul Düzdağ, Şeyhülislam Ebussuûd Efendi Fetvaları Işığında 16.Asır Türk Hayatı, İstanbul,1972.

[9] Fidan, s.74.

[10] Fidan, s,76.