Alışverişler

Günümüzde yaptığımız alışverişler iki sınıfta toplanır. Merhum Zeki SOYAK Hocamız bu hususu şu şekilde izah etmiştir.

1-) Sahih Alışveriş

Alışveriş yapmaya ehil olan, akıllı, baliğ, mükellef kişilerin, alım satımı meşru olan helal ve temiz herhangi bir malı alışveriş şartlarına uygun olarak yaptıkları alışverişler sahih alışveriştir.
Meselâ; mükellef olan bir kişi, yine mükellef olan diğer bir kişiden, belirlenmiş bir koçu aralarında yaptıkları bir pazarlık sonucu, belirledikleri bir bedel karşılığında, peşin olarak veya aralarında belirledikleri bir vakitte ödemek üzere “sattım, aldım, verdim, kabul ettim” gibi lafızlarla alışveriş yapsa, böyle bir alışveriş sahih alışveriştir.

Çünkü:

1- Alıcı da satıcı da, akıllı, baliğ yani mükelleftirler.

2- Satılan malın alışverişi helaldir, temizdir.

3- Alışveriş rüknü olan sattım, kabul ettim gibi maziye yani geçmişe taalluk eden lafızlar kullanılmıştır.

4- Malın fiyatı belirlenmiştir.

5- Karşılıklı rıza ile alışveriş yapılmıştır.

6- Satılan mal mevcuttur ve bellidir.

7- Şayet veresiye pazarlık yapmışlar ise, malın bedelinin ödeneceği zaman belli olmuştur.

2-) Fâsit alışverişler

Aslında sahih olduğu halde, alışveriş vasfı sahih olmadığı için fasit olmuşlardır.

Meselâ: Akıllı, baliğ yani mükellef bir kimse yine akıllı, baliğ mükellef bir kimseden bir elbise satın alsa, fakat elbisenin fiyatı kesin olarak belirlenmese veya veresiye alsa da elbisenin bedelini ödeyeceği tarih belirlenmese böyle bir alışveriş fasit olmuş olur.

FÂSİT ALIŞVERİŞ ŞEKİLLERİ

1- Mevcut olmayan, istenilen vakitte teslim imkanı olmayan bir malın alışverişi,

2- Fiyatı kesin olarak belirlenmeyen alışverişler,

3- Vadeli alışverişlerde, malın bedelinin ödeneceği tarih kesin olarak belirlenmemiş olan alışverişler,

4- Bağ bozumu, ekin biçimi gibi zamanlara atıf yapılarak ödeme şartıyla yapılan alışverişler, ödeme tarihi gün olarak kesin olmadığı için bu şekilde alışveriş fâsit olur.

5- Alışverişin kesinleşmesini gerektirmeyen bir şart koşulur ve bu şart alıcı ve satıcıya bir menfaat sağlarsa böyle bir alışveriş de fâsittir.

Meselâ, bir kimse bir kamyon satın alsa, satıcı da alışverişi kesinleştiği tarihten itibaren bir ay daha kullanma şartını koşsa, böyle bir alışveriş fâsittir. Çünkü satıcı hakkı olmayan bir şart koşmuştur ve bu şart karşılığı elde ettiği menfaat bir nevi faizdir.

6- Belirlenmemiş bir malın alışverişi de fâsittir. Meselâ, bir koyun sürüsünden alınacak koyunlar belirlenmeden, bu sürüden on adet koyun alışverişi yapmak gibi.

7- Vâdeli olarak satılan bir malı peşin olarak geri almak da fâsit bir alışveriştir. Zamanımızda bu şekilde çeşit çeşit fâsit alışverişler yapılmaktadır. Buna iyne satışı denir.

Meselâ: Bir kişi bir kamyon almak için satıcıya geliyor, aralarında vâdeli satış üzerinden pazarlık oluyor. Sonra da o kamyon alıcıya verilmeden alıcı da hiçbir ödeme yapmadan, peşin ödemek şartıyla yeni bir pazarlıkla satan kişi alıcıdan çok daha düşük bir fiyatla, meselâ elli milyara vâdeli olarak sattığı kamyonu peşin olarak yirmi milyara geri alıyor. Böyle bir alışveriş asla câiz değildir.

8- Karnında yavrusu olan bir hayvan yavrusu ile beraber satılır. Bir kişinin, karnında yavrusu olan bir hayvanı meselâ bir atı, at doğurunca tayı benimdir diye yaptığı alışveriş fâsittir.

9- Bir satış içinde iki satış yapmak, meselâ hem peşin fiyatı hem de vâdeli fiyatı konuşulup bunlardan birisi üzerinde anlaşmadan alışverişi sonuçlandırmak câiz değildir.

Ebu Hureyre radıyallahu anh şöyle rivayet etmiştir.

“Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem yapılan tek pazarlık içinde, iki pazarlık yapılmasını yasakladı.” (Ebu Davud, Tirmizi)

Bir satıcı:

a- Peşin olarak şu fiyata.

b- Peşinatsız altı ay vâde ile şu fiyata.

c- Şu kadar peşinatla on ay vâde ile şu fiyata diye alıcıya teklifte bulunsa, alıcı da bunlardan birini tercih edip meselâ peşin olarak almak istese ve bunun üzerinde pazarlık yapıp anlaşsalar böyle bir alışveriş sahih olur.

Ancak bunlardan hiçbiri üzerinde tercih yapılmadan hem peşin ve hem de vade üzere pazarlık yapılsa böyle bir alışveriş fâsit olur.

10- Olgunlaşmamış meyve, sebze ve ekinleri dalında ve başağında satmak caiz değildir. Ancak olgunlaşmadan yeşil olarak yenilebilen erik, badem gibi meyveleri dalında satmak caizdir. Olgunlaşmış meyve ve sebzelerin, sararmış ekinin başağında, fasulye ve benzerlerinin kabuğu içinde satılması caizdir.

11- Üzümün doğrudan doğruya şarap üreticisine satılması caiz değildir.

Ancak bir satıcı üzümünü pazara götürüp satar da alıcı onu şarap için kullanır veya götürüp şarap üreticisine satarsa üzüm sahibi bundan mesul olmaz. Çünkü satarken onu ne yapacağını bilemez.

Satarken de ne yapacaksın diye sormaya gerek yoktur. Ancak alıcı ben bunu şarap yapacağım veya şarap fabrikasına satacağım diye bir açıklama yaparsa o takdirde bu kişiye üzümün satılmaması gerekir. Çünkü haramda kullanılacağı belli olmuş olur.

Harama götüren şey de haramdır. Dolayısıya üzümü harama vesile yapmak da haramdır.

Allah Teâlâ: “İyilik ve takvada yardımlaşın. Günah işlemek ve düşmanlıkta yardımlaşmayın.” (Maide/2) buyurmaktadır.

Üzümü şarap fabrikasına satmak, günah işlenmesine yardımcı olmaktır.

“Rasûlullah sallallahu aleyhi ve sellem, içki hususunda on kişiye lânet etmiştir.

İçki üretene, kendisi için üretilene, içene, içkiyi taşıyana, kendisi için taşınana, içkiyi içmesi için birine takdim edene, satana, satın alana, kendisi için satın alınana, içki parasını yiyene.” (Tirmizi, İbni Mace)

12- Satış dışında bir şarta bağlı olarak yapılan alışveriş de fâsittir.

Meselâ, bir kişi “Oğlum askerden gelirse bu bahçemi sana satarım.” dese böyle bir satış fâsit olur. Çünkü şartın gerçekleşip, gerçekleşmeyeceği belli değildir.

13- Gelecek zamana mâtuf olarak yapılan alışveriş de fasittir.

Bir kişi, şu evimi iki ay sonra şu kadar bedel karşılığında satıyorum dese, karşı taraf da bunu kabul etse, böyle bir alışveriş de fâsittir. Çünkü gelecekte gerek satılan malın durumu ve gerekse alıcı ve satıcının durumu belirsizdir.

14- Fâsit bir şartla yapılan alışveriş de fâsittir.

Meselâ, bir kişi elli kilo yaş kayısı alsa, satıcıya bunu kurutup getirmesini şart koşsa böyle bir şart fâsittir. Çünkü satıcının zararınadır.

15- Herhangi bir malı, şarap veya domuz karşılığında almak veya satmak yasaklanmıştır. Böyle bir alışveriş fâsittir.