SÖZ MEYDANI – İkinci Grup ve İkinci Meclis Üzerine

Geçen sene İlkadım’ın Nisan sayısında İlk (Birinci) Meclisten bahsetmiş ve kendini nasıl feshettiğini bu köşede işlemiştik. Bu yazımızdan sonra bazı okuyucularımız Birinci Meclis yazısı için teşekkürden sonra “2. Meclis yazısını merakla bekliyoruz” diye bir mesaj göndermişti. Bu sayıda da inşaallah 2. Grup ile 2. Meclis ve icraatlarından bahsedeceğim.

10 Mayıs 1921 tarihinde Mustafa Kemal Paşa’nın, mecliste bir grup oluşturmasından sonra Erzurum mebusu Hüseyin Avni Bey önderliğinde bir muhalefet hareketi başlamıştı. Bir yıl kadar düzensiz bir şekilde muhalefet eden mebuslar, Mustafa Kemal Paşa’nın başkomutanlık süresinin üçüncü kez uzatılması ile ilgili görüşmeler başladığında (grup milletvekilleri buna karşı çıktılar) resmen oluştu.

Yani İkinci Grup, İlk Meclis’te Mustafa Kemal Paşa’ya muhalif milletvekillerince oluşturulan grubun adıdır. 1922-1923 döneminde etkin olan grup, 1923’te yapılan İkinci Meclis seçimlerinde parlamento dışında kalarak etkinliğini kaybetmiştir. Grubun fikirleri Trabzon vekili Ali Şükrü Bey’in sahibi olduğu Tan gazetesinde yayımlanmaktaydı.

Grubun eylemlerine dikkat edilirse hepsinin de meclis egemenliği ile ilgili olduğu görülür. Ama hiçbiri kabul edilmemiştir. Geri planda “doğru” denilen bu itirazlar mecliste reddedilmiştir. Bunların reddi “Tek Adam”lığa, farklı bir saltanata gidişin yolunu açmıştır.

1. Meclis yetkilerinin 15 kişilik bir Fevkalade Harp Komisyonu’na devrine ilişkin yasa tasarısına, yetki verilenlerin bunu olumsuz kullanacağı gerekçesiyle karşı çıktılar. (Aralık 1921)

2. İstiklal Mahkemeleri kararlarına karşı Meclis müzakeresi açılması ve mahkemelerin kaldırılması veya Başkumandanlık (M. Kemal Paşa) emrinden alınarak Meclis denetimine sokulmasına ilişkin teklifler. (Ocak 1922)

3. Meclisin egemenlik haklarını Mustafa Kemal’e devreden Başkumandanlık Kanununun üçüncü ve dördüncü kez uzatılmasına muhalefet. (Mayıs ve Temmuz 1922)

4. Haklı ve yerinde muhalefeti ve cesareti ile dikkat çeken Trabzon milletvekili Ali Şükrü’nün, Mustafa Kemal’in özel muhafız alayı komutanı Topal Osman tarafından öldürülmesinin protesto edilmesi (Sonra Topal Osman da öldürülmüştür). (Mart 1923)

5. Meclis rejimine muhalefeti vatan hainliği kapsamına alan (böylece hükümete rejim muhaliflerini idam etme yetkisini veren) Hıyanet-i Vataniye kanunu değişikliği teklifine muhalefet (Nisan 1923).

Cumhuriyet tarihine ilişkin resmi literatürde İkinci Grup’un gerici ve cumhuriyet düşmanı kimselerden oluştuğu görüşü hakaret ve aşağılama ile savunulur. Bu görüşün doğru olmadığı araştırmalarla anlaşılmıştır. Yukarda geçtiği üzere savunulan düşünceler de bunu kanıtlar. Mesela egemenliğin kayıtsız şartsız millete aitliği ve saltanatın kaldırılmasında İkinci Grup’un tavrı, Mustafa Kemal liderliğindeki gruptan farklı değildir. 1 Kasım 1922’de İkinci Grup, Osmanlı saltanatının kaldırılması lehine oy kullanmıştır.

1 Nisan 1923’te Birinci Grup’a mensup 120 vekil tarafından seçim kanunu tasarısı meclise sunuldu. Ancak Anayasa’ya (Kanun-i Esasi) göre meclisin yeniden seçime gidebilmesi için üçte iki çoğunluk gerekiyordu. Muhalefetin meclise gelmeyerek üçte iki çoğunluğun sağlamasını engelleyebileceğini düşünen Mustafa Kemal Paşa, İstanbul gazetecileriyle yaptığı İstanbul Kasrı Mülakatında şöyle dedi:

“Üç yüz küsur kişiyi bir araya toplayarak sülsan-ı ekseriyetle (üçte iki çoğunluk) karar almak müşküldür. Fakat meclis gayesine vasıl olduktan sonra, vazifesini ikmal etmiştir. Ve yeni intihabata (seçime) karar vermeye ve dağılmağa mecburdur. Şu veya bu bahane ile idame-i hayata çalışması istibdada başlaması demektir. Bunun için de çare bulunur. Hariçtekileri bir defa davet ederiz, gelmezler. Bir daha davet ederiz, gelmezler. Bir daha davet ederiz gelmezler ve binaenaleyh davete icabet etmeyenleri mebusluktan müstafi olduğuna dair bir karar alırız, mesele hallolunur.”

Nitekim mesele hallolmuştur.

1 Nisan 1923 günü Seçim Yenileme Kanunu meclise sunulur. Hamasi, nefsi okşayan nutuklarla ve alkışlarla muhalif İkinci Grup vekiller kandırılır ve kanun kabul edilir. Ali Şükrü Bey’in muhalefetine rağmen meclis kendini fesheder.

İkinci grup (muhalif) milletvekilleri 25 Kasım 1922 tarihinde milletvekili seçim yasasını değiştirmek için teklif verdiler. Bu yasa teklifine göre;

1-Belirli bir yerde 5 seneden fazla ikamet etmemiş olanlar o bölgeden milletvekili seçilemeyecek;

2-Misak-ı Milli sınırları dışında doğmuş olanların ve Türk kökenli olmayanların milletvekili seçilme hakkı olmayacaktı. Bu yasa, Mustafa Kemal’in ve birçok subay kökenli mebusun ve doğum yerleri Misak-ı Milli sınırları dışında kalanların seçilmelerini ortadan kaldıracaktı.

Teklif reddedildi. İkinci maddenin gerekçesi; bazı kişiler, milletvekili seçildiği bölgeyi hiç tanımıyordu. Yine ilk meclisin vekillerinde Anadolu doğumlu olmayanlar ve onların gaye ve icraatları dikkat çekmişti. Mesela Yahya Kemal’in vekili olduğu Urfa’ya hiç gitmediğini bilmekteyiz. Yine Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Mardin’den aday olduğunu gazetelerden öğrenmişti. Bunun gibi onlarca örnek var. Mustafa Kemal Paşa ise İzmir‘den aday oldu.

Türkiye ilk genel seçimini, İkinci Meclis milletvekillerini belirlemek için 28 Haziran 1923 tarihinde yapmıştır.

Bu seçimde adayların çoğu Birinci Grup’tan gösterildi ve seçildi. 1919’dan beri ülkede, özellikle Anadolu’da ve ilk mecliste önemli bir ağırlığı oluşturan İkinci Grup ise meclisin o dönemin anayasası sayılan Kanun-i Esasi‘ye uygun olarak feshedilmediği gerekçesiyle seçimleri protesto etti. Etmeseler de aday gösterilmeyecekleri açıktı. Çünkü aday olmak isteyenlerin başına gelenler bunu belli etmişti. Bağımsız olarak seçilen birkaç milletvekilinin dışında tüm milletvekilleri Birinci Grup’tandı. Muhalif olarak seçilmeyi başaran tek aday Gümüşhane mebusu Zeki Bey (Kadirbeyoğlu) oldu.

Hâlbuki ilk meclis, memleketin bağımsızlığına kavuşması için gerekirse ölümü göze alabilen vatansever ve kültür düzeyi yüksek milletvekillerinden oluşmuştur. Milletvekillerinin yaş ortalaması gençlerin ağırlıkta olduğunu gösterir. Yabancı dil bilenlerin oranının yüksekliği meclisin seviyesini ifade eder. İlk TBMM, kurucu bir meclistir. Vekillerin sıkça cepheye gitmesi, hatta bazılarının hep cephede olması da dikkat çeker. Eğitimli ve kültürel düzeylerinin yüksek olmasına rağmen halkla iç içedirler.

İkinci Meclis’in kabul ettiği bazı kanunlara bakınca muhalif Birinci Grup’un niye elendiği anlaşılır.

Lozan Antlaşması 23 Ağustos 1923 tarihinde onaylandı.

1-Halifeliğin kaldırılması

2-Tevhid-i Tedrisat Kanunu

3-Şapka kanunu

4-Türk Ceza Kanunu

5- Takvim, saat ve ölçülerde değişiklik, bayram ve tatil günlerinin düzenlenmesi

6-Ankara’nın başkent ilan edilmesi

7- Mecellenin Kaldırılması

8-Tekke, zaviye ve türbelerin kapatılması

9-1921 tarihli Teşkilât-ı Esasîye Kanununu yürürlükten kaldırmıştır 

10- Maarif Teşkilatı Hakkında Kanun, (Tefsir ve Tefsir Tarihi, Hadis ve Hadis Tarihi, Fıkıh Tarihi, Kelâm Tarihi gibi dersler, müfredattan kaldırılmıştır.)

Yazarken faydalandığım kaynaklar:

Ceylan, Hasan Hüseyin (1991) Cumhuriyet Dönemi Din Devlet İlişkileri, Risale yayınları

Demirel, Ahmet (1993) Birinci Meclis’te Muhalefet: İkinci Grup, İletişim yayınları

Nişanyan, Sevan (2013) Yanlış Cumhuriyet, Propaganda Yayınları