SOSYOLOJİK SİYER-İstikamet Üzere Olmak

İnsan kendi kendine yetebilen bir varlık olmamakla beraber, hayatını, Yaratan’ın rızasına uygun idame ettirebilecek donanımda yaratılmıştır. Bunun için yapması gerekenleri iyi sıralamalı ve dünya sahnesinde verilen ev ödevlerine hassasiyetle çalışmalıdır. Belki de ilk ve en önemli ödevlerden bir tanesi de istikamet üzere olmaktır.

“Doğru, düzgün, dengeli, sabit ve kararlı olma” gibi anlamlara gelen istikamet “doğruluk, dürüstlük, adalet, itidal, itaat, sadakat ve dürüstçe yaşama” manalarında kullanılmaktadır.

İstikamet hususunda “her türlü aşırılıktan sakınma, Allah’a itaat edip Hz. Muhammed’in sünnetine uyma” şeklinde özetlenebilecek açıklamalar yapılmıştır.

Ayetlerle İstikamet Bulmak

İstikameti anlayabilmek için önce yanlış yolları öğrenmek gerekmektedir. Hz. Adem dışında kalan tüm peygamberlerin hayatlarını incelediğimizde batıl yollar ve istikamet arayışını anlamlandırmış oluruz.

Bazı ayet ve hadislerde geçen kayyim (kayyime) kelimesinin “istikamet” anlamında olduğu ifade edilmektedir. Buna göre “ed-dînü’l-kayyim” (meselâ bk. et-Tevbe 9/36; Yûsuf 12/40; er-Rûm 30/30, 43) “herhangi bir eğrilik, yanlışlık içermeyen, haktan ayrı bir yönü bulunmayan doğru (müstakim) din”, “kütübün kayyime” tabiri de (el-Beyyine 98/3) “doğruyu yanlıştan ayıran hak (müstakim) kitaplar” mânasındadır [(Lisânü’l-ʿArab, “ḳvm” md.; Tâcü’l-ʿarûs, “ḳvm” md.). Râgıb el-İsfahânî].

“Allah’ı bırakıp da kendilerine taptığınız şeyler, sizin ve atalarınızın uydurduğu içi boş birtakım isimlerden ibarettir. Allah onların tanrı ve mabud olabileceklerine dair hiçbir delil indirmemiştir. Hüküm verme yetkisi yalnız Allah’a aittir. O da, kendisinden başka hiçbir varlığa kulluk yapmamanızı emretmiştir. İşte doğru olan tek din budur; fakat insanların çoğu bunu bilmez.” (Tevbe, 36)

Kur’ân-ı Kerîm’de dokuz ayette istikamet masdarından fiiller yer almakta; ayrıca yirmi ikisi “sırat” (yol; meselâ bk. el-Fâtiha 1/6-7), ikisi “kıstas” (ölçü; el-İsrâ 17/35; eş-Şuarâ 26/182), biri “hüdâ” (gidiş; el-Hac 22/67), biri de “tarîḳ” (yol; el-Ahkāf 46/30) kelimeleriyle birlikte olmak üzere yirmi altı âyette aynı kökten müstakim kelimesi geçmektedir.

“Ölçtüğünüz zaman tam ölçün ve doğru terazi ile tartın. Bu hem daha hayırlıdır ve sonuç itibariyle de daha güzeldir.” (İsra, 35)

“Rabbimiz Allah’tır diyenler sonra da dosdoğru olanlar için ne korku vardır ne de hüzün. Onlar cennetliktir. İşlediklerinin karşılığı olarak cennette temelli kalacaklardır.”(Ahkâf (46), 13-14)

Gerek İsra 35, gerekse de Ahkaf suresi 13-14’te vurgulanan, yukarıda sure ve ayet numaraları verilen ayetlere bakıldığında istikamet kavramının kapsamını ve değerini daha da iyi anlayacağız.

Hadislerde İstikamet

Hadislerde de hem istikamet kelimesi hem de aynı kökten gelen fiil ve isimler yer almaktadır.

Sahabeden birinin, Hz. Peygamber’den kendisine, başka bir öğüde ihtiyacı kalmayacak değerde bir öğütte bulunmasını istemesi üzerine Resûl-i Ekrem: “Allah’a iman ettim de, sonra da dosdoğru ol!” demiştir. (Müsned, III, 413; IV, 385; Müslim, “Îmân”, 62)

Kaynaklarda yer alan bir rivayete göre (meselâ bk. a.g.e., III, 64; Nevevî, II, 9) Hz. Peygamber’in kendisini yaşlandırdığını belirttiği (Tirmizî, “Tefsîr”, 56/6) ağır yükümlülüklerden biri de “Sana emredildiği şekilde istikamet sahibi ol!” (Hûd 11/112) buyruğu olmuştur. Fahreddin er-Râzî, bu emrin itikadî ve amelî hükümlerin tamamını kapsadığına işaret ederek bu konularda her türlü aşırılıktan uzak bir şekilde yaşamanın güçlüğüne dikkat çeker. Ona göre Resûl-i Ekrem’e, aynı zamanda İslâm dininin çok önemli bir ilkesinin ortaya konduğu bu ayettekinden daha ağır görev yükleyen başka bir âyet inmemiştir (Mefâtîḥu’l-ġayb, XVIII, 70-71).

İstikamet kelimesinin bu âyetteki kullanımına dayanarak Huzeyfe b. Yemân, kārîlere (hâfız) sorumluluklarını hatırlatırken, “İstikamet sahibi olunuz, o zaman herkesten önde bulunursunuz; eğer sağa sola yalpalarsanız tam bir dalâlete saptınız demektir.” şeklinde uyarıda bulunmuştur (Buhârî, “İʿtiṣâm”, 2). Bu rivayetteki istikameti, İbn Hacer “fiil ve terk olarak Allah’ın emrine sımsıkı sarılmak” (Fetḥu’l-bârî, XXVIII, 15) şeklinde açıklamıştır.

Ahlâk ve tasavvuf kitaplarında istikamet, insanın bütün yükümlülüklerine riayet etmesi, yeme, içme, giyinme ve her türlü dinî-dünyevî konuda itidal çizgisini takip etmesi, görevlerini yaparak günahlardan uzak durması, dinin ve aklın irşadına göre ubûdiyyet yolunda ilerlemesi gibi değişik şekillerde açıklanmıştır (et-Taʿrîfât, “el-İstiḳāme” md.; Tehânevî, II, 1227). Aynı kaynaklarda yapılan tasniflerden istikametin dilin istikameti, hal ve hareketlerin istikameti, nefsin veya kalbin istikameti şeklinde başlıca üç çeşidinin bulunduğu anlaşılmaktadır. Ahmed b. Hanbel’in kaydettiği bir hadiste (Müsned, III, 198), kalp ve dil istikamette olmadan imanın istikamette olamayacağı belirtilmektedir. Nefis istikamet sahibi olursa kişinin ahlâkını doğruluk ve dürüstlüğe yöneltir (Hakîm et-Tirmizî, s. 68, 78).

Hal ve hareketleriyle istikamet sahibi olmayan bir kimsenin bütün gayretleri boşuna harcanmıştır. Ahlâkî nitelikleri ve huyları düzgün olmayan kişinin manevî dünyasında gelişmesi, davranışlarının güzelleşmesi mümkün değildir. Bu sebeple Ebu Ali el-Cûzcanî şöyle der: “Keramet derdine düşme, istikamet sahibi olmaya çalış; çünkü nefsin seni keramet talebine zorlarken Rabbin senden istikamet beklemektedir” (Kuşeyrî, II, 440-441).

Ebû Hureyre radıyallahu anh’dan rivayet edildiğine göre Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem şöyle buyurmuştur: “(İşlerinizde) Orta yolu tutunuz, dosdoğru olunuz. Biliniz ki hiç biriniz ameli sâyesinde kurtuluşa eremez.”

Dediler ki: “Sen de mi kurtulamazsın, ey Allah’ın elçisi?”

“(Evet) Ben de kurtulamam. Şu kadar var ki Allah rahmet ve keremi ile beni bağışlamış olursa, o başka!” (Müslim, Münâfikîn 76, 78. Ayrıca bk. Buhârî, Rikak 18, Merdâ 19; İbni Mâce, Zühd 20)

Bu hadis üzerinde çokça tefekkür etmek gerekir.

Konunun gerçek manada anlam kazanması, yaşadığımız hayatın güzelliğiyle doğru orantılıdır.

Selam ve dua ile.