HAREKET EDİYORUM- DÜŞÜNÜYORUM O HALDE VARIM!

Topçu’ya göre, bilmek kanunu bilmektir. Kanunu bilmek de nizamı bilmek manasına gelir. Kânun ve nizam da, bilgi tasnifinde uygun olarak değişir. Öyleyse, şüpheci anlayış çerçevesinde, hissî hakikatten ilâhî hakikate yani mutlak hakikate varan süreçte bir hakikatler sıradüzeni vardır. Ancak Topçu’nun bilgi teorisinin bütün çeşitlerine temel teşkil eden genel özellikleri bulunmaktadır; bu özelikler şu şekilde özetlenebilir:
1. Izdırab: Bilginin ilk kaynağı, insanın varlık karşısında duyduğu ıstıraptır. Bu Izdırab merak, ilgi, aşk vb. şekillerde ortaya çıkar. Çünkü Izdırab insan hayatında en sürekli hâdisedir. Bu çerçevede bütün insan hareketleri, ıstıraptan korunmak için, selâmete kavuşmak için yapılan hamleler olarak görülebilir. Özetle, bilen insan muzdarıb insandır.
2. Hareket etmek: Var-olmanın birinci belirgin özelliğidir. İnsan hareketinin en önemli özelliği ise, kendisini ve başkalarını değiştirmektir. Bu anlamda insanın hareketi, şuurlu olup yer-değiştirme ve kımıldamadan farklıdır. Bu vasıftaki bir hareketin en önemli özelliği de hürriyettir, hür-oluşudur. Hareket, mücadele olarak, aynı zamanda hayatın en zarurî hâdisesidir.
3. Düşünmek: İnsanî var-olmanın zamanca ikinci tezahürüdür ve insanî hareketle beraberdir. Bu çerçevede düşünme de olgunlaşmış bir harekettir; hareketin bizde içselleşmesidir. Düşünce küllî manada varlık ile beraberdir; bu anlamda da var-olmak düşünmek demektir. Topçu’da düşünce çeşitli şekillerde taksim edilmektedir. Ancak bilgi nazariyesi bağlamında düşünce şu şekilde bölümlenebilir: a). Yakınlaşma yoluyla düşünme: düşüncenin en genel şeklidir ve tabiatla yan yanadır. Bu tarz düşüncede eşya arasında münasebetler kurarız. B). yönelme yoluyla düşünce: düşüncenin eşyaya ilişkin hükümleri burada ortaya çıkar. Bu tarz düşüncede âlemle alış-verişe gireriz. Alış-veriş neticesinde benliğimizden sıyrılıp ahlaklı olmaya başlarız. c. )aşk ve ihtiras yoluyla düşünme: bu düşünmede insan ilmi derinleşir ve âleme yayılır. ç.) hareketle düşünme: hareket ile düşüncenin tamamen birlikteliği ile varlığa bağlanmasının gerçekleştiği bu merhalede insan, sonsuzluğun iradesine yaklaşır ve Sonsuz Varlığın bir parçası olduğunu fark Eder. Topçu, düşüncenin bu merhalelerini şu deyişle özetler: Hareket ediyorum, düşünüyorum, Birliği seviyorum, o halde varım.
4. Sonsuzluk: Düşünmek neye nispetle vuku bulur? Bu soru, Einstein ‘in izafiyet nazariyesini ağır bir üslupla eleştiren Topçu için hayatî bir önem arz etmektedir. Topçu’ya göre, sonlu olan varlıklar, sonsuzluğa dayanarak düşünmekle anlaşılabilirler. Bu cümledeki dayanmak kelimesi nispetle kelimesiyle yer değiştirebilir. Topçu’ya göre, hakikat ölçüsü genişledikçe hakikate o kadar yaklaşacağımızdan ölçü sonsuzluk olursa Mutlak hakikatle o nispette temasa geçebiliriz. Başka bir deyişle, sonsuzluğun ilhamıyla düşünen insan Mutlak hakikate ulaşır. Bizi bu tavırdan alıkoyan perdeler de, ya nefsi ya alışkanlıklar ile telkinler yahut ancak ibadetle dağıtılabilecek gafletlerdir. Gerçek ibadet de sonsuzluğa çevrilen isteğimizdir.
Topçu’nun şüpheci tavrı çerçevesinde, tam burada, şu noktaya özellikle dikkat edilmelidir: Bilgi, sonsuzluğa nispetle düşünülmezse, izafidir. Dolayısıyla, sonsuzluğa (ilâhî araziye) nispet edilmeyen hissî, aklî vb. bütün bilgi nevileri, izafi ve itibarî olmaya mahkûmdur; bu da bu tür bilgilerin sakat olması manasına gelir.
5. İnanmak: İnanışta normal bilginin esas şartı olan şuur ve eşya ikiliği ortadan kalkar. Bu açıdan inanç haline gelmeyen nesnel bilgi, bize yabancıdır, dolayısıyla bizde sürekli değildir. İnanç, muhakeme yetisinin iş görmediği bir alanda vuku bulduğu için, mantıkla ele alınamaz. Öte yandan, inanç haline gelmeyen, yalnızca ilmin ölçüleriyle aklın elde ettiği bilgiler de eksiktir. Çünkü inanç, düşünme ile başlayan hareketin bir devamıdır. Kısaca, Topçu’ya göre, düşünce aklın varlığı istilâsı ise, inanç, ruhun varlığı istilasıdır.
6. Aşk: İnanma aşk ile vücut bulur. Aşk da, daha başlangıçta bilginin hareket noktası olan Izdırab içinde var olandır. Aşk merhalesinde, “eşya ile temaşa, kâinatla şuur, birle bütün bağdaşır. Düşünce hareketleşir, varlık düşünceleşir. Anlaşılmayan ortadan kalkar; anlatılmayan Bir kalır. <İşte> ilk ve son ilim budur” . Bu nokta, yukarıda da işaret ettiğimiz, Topçu’nun bilgi nazariyesinin maksadıdır.
7. Merhamet: Bilgi anlayışında önemli bir kavram olan merhameti Topçu, şöyle temellendirmektedir: Düşünce, insanın eşyaya teması demektir. Bu temas da akıl, duygu, sezgi, aşk, ihtiras ve merhamet ile gerçekleşir. Akıl ilmî bilgiyi verir. Akılda varlık bulan ilmî bilgi, iki görünmez arasında eşya haline gelen sırların sistemli vehmidir. Bir acıyış olan duygu, sanatı yaratır. Şefkat olan sezgi varlığın kendisinde derinleşmesi manasına gelir ve felsefe ile hikmet bu satıhta vücut kazanır. Aşk ise, eşyanının bizde, bizim de eşyada yaşadığımıza şahit olmamızdır. İhtiras, eşyadan sıyrılan insanın sonsuzluğa sahip olmasıdır. Bu makam Ene’l-Hakk (Ben Hakikatim) makamıdır. Merhamet ise, ölçüsüzdür. Aşk ile ulaşılan bu makam, Mutlakla, Sonsuzlukla ansızın gerçekleşen buluşma halidir. Buna göre, merhametin karışmadığı akıl, duygu, sezgi, aşk ve ihtiras sakattır. Merhametsiz aklî ilim, mesut etmeyen bir sihirbazlık; merhametsiz duygu, azap ve sefalet; merhametsiz sezgi, kibir; merhametsiz aşk, cinnet; merhametsiz ihtiras ise zulümdür. Kısaca merhametin olmadığı yerde insan yoktur; dolayısıyla bilgi yoktur.
Topçu’ya göre âlem, Allah’ın rahmet isminin tecellisidir; âlemde de rahmetten başka bir şey yoktur; Rahmet varlığın gerçek adıdır. Bu çerçevede, asırlarca felsefenin taslakları, aklın marangozlukları onu tanıtamamış; ilim ise görmeden ve tanımadan sadece didik didik etmekle yetinmiştir. Rahmete ise, ancak ve ancak aşkın kanadıyla uçulur. Ulaşılan bu nokta, esasen, Topçu’da, bilgi nazariyesi ile ahlakın esas hâle geldiği; başka bir deyişle, insan ile bilginin yahut değer ile varlığın beraberliği bir merhale olarak görülebilir.
 

Okuyucuya not: Bu yazı Nurettin Topçu’nun –Var olmak-Varoluş Felsefesi-Bergson –Ahlak Nizamı adlı eserlerinin bilgi değerlendirmesidir.